Ömer Hayyam Kimdir? Kısaca Hayatı ve Eserleri

Ömer el-Hayyâm (1048-1131) – İranlı matematik ve astronom âlimi, şair, bilgin ve filozof Ömer Hayyam, Kısaca hayatı, biyografisi, yaptığı çalışmaları eserleri ve ünlü rubaileri, Sözleri ve şiirleri nelerdir? Ömer Hayyam takvimi nedir? İşte merak edilenler…

Horasan’ın yıldızı ve feylesofların prensi olarak adlandırılan Ömer Hayyam nereli, hangi yüzyılda yaşadı, ne zaman doğdu? Ömer Hayyam nasıl ve nerede öldü? Hangi takvimi hazırlamıştır? Divan edebiyatında rubai nedir? gibi soruların cevaplarını yazımızda bulabilirsiniz.

Ömer el-Hayyâm

عمر الخيّام

(18 Mayıs 1048 – 4 Aralık 1131)

Zamanın tüm bilgilerini bilen bir dahi olarak anılan âlemlerin prensi Ömer Hayyam, ünlü rubailerinin yanı sıra astronomi, geometri ve matematik alanlarında da önemli buluşlar yapmıştır.

Bilim tarihinde İran’ın dâhisi olarak adlandırılan İranlı şâir, filozof, matematikçi ve astronom olan Ömer Hayyam, çadırcı bir babanın oğlu olarak 18 Mayıs 1048‘de İran’ın Razavi Horasan Eyaleti’nde Nişabur şehrinde dünyaya geldi. 4 Aralık 1131’de doğduğu yer olan İran – Nişabur’da 83 yaşında hayatını kaybetti.

Asıl adı Gıyaseddin Eb’ul Feth Ömer İbni İbrahim el-Hayyam‘dır.

Hayyam, İran sınırları içinde bulunan Nişabur kentinde, çadır yapma işiyle uğraşan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldiği için hayyam –“çadır yapan” anlamına gelen isimle anılmaktadır.

Gıyaseddin kelimesi “İnancın Omzu” anlamına gelmektedir.

Geçmiş dönemde doğum tarihi net olarak bilinemeyen birçok ünlü kişinin aksine Ömer Hayyam’ın doğum tarihi günü gününe bilinmektedir.

Bunun sebebi, Ömer Hayyam’ın birçok konuda olduğu gibi takvim konusunda da uzman olması ve kendi doğum tarihini araştırıp tam olarak bulmasıdır.

Başlıca Özellikleri

11. yüzyılda yaşayan Ömer Hayyam, İran’lıdır. Astronomi alanında Celali Takvimini hazırlamıştır.

• Matematik, astronomi konularında dünyanın önde gelen bilim insanlarındandır. Birçok bilimsel çalışması olduğu bilinmektedir.
• Ayrıca şairliğiyle ünlü olan Hayyam, Divan Edebiyatı nazım biçimi olan Rubaileriyle bilinmektedir.
• Günümüzdeki matematik formüllerinde kullanılan “x” teriminin ilk kullanımı Ömer Hayyam’a aittir. Ayrıca Binom Açılımı’nı ilk kullanan bilim insanıdır.
• Ömer Hayyam yine günümüzde kullanılan Miladi ve Hicri Takvimlerden çok daha hassas olan Celali Takvimi’ni hazırlamıştır.

Ömer Hayyam Hayatı Kısaca

Yaşadığı dönemin ünlü veziri Nizamül-Mülk ve Hasan Sabbah ile aynı medresede eğitim görmüştür.

Ömer Hayyam, bilgisini genişletmek için döneminin ilim merkezleri olan Semerkant, Buhara ve İsfehan şehirlerine çeşitli yolculuklar yapmıştır.

Zamanın ünlü âlimi Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübad’in öğrencisi olarak eğitim görmüştür. Hayatı boyunca Hasan Sabbah ve Nizamül-Mülk ile de ilişkisini kesmemiştir. Ayrıca Nişabur bölgesinin en büyük hocalarından olan İmam Nişaburlu Mowaffaq’ın yanında da eğitim görmüştür.

Matematik bilgisi ve yeteneği ile zamanın çok ötesinde olan Hayyam, cebir ve astronomi ile ilgili çalışmalarıyla meşhur olmuştur. Cebiri, sayılar ve geometri üzerindeki sır perdelerini aralayan bir araç olarak tanımlayan bilim insanı 3. dereceden 13 farklı denklem ortaya koymuş ve bu denkleri gayet akılcı olarak seçtiği konikler üzerine inşa etmiştir.

Denklemleri köklerinin varlık koşullarına varıncaya kadar detaylı şekilde inceleyen Ömer Hayyam, aynı zamanda Binom Teoremi’ni de kullanan ilk isim olmuştur.

Öklit geometrisi üzerine de çalışmalar yapan Hayyam, Cebir Risalesi adlı kitabında irrasyonel sayılarında tıpkı rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini kanıtlayarak matematik tarihinde çığır açmıştır.

Böylece geometride kullanılan geniş, dar ve dik açı hipotezleri ile ilgili biçimlere ulaşarak Öklit dışı geometrinin temellerini atan ilk matematikçi olmuştur.

Ömer Hayyam, hayatı boyunca devamlı olarak Cebir ve Geometri çalışmalarında bulunmuş, Selçuk hükümdarı Melikşah‘a danışmanlık yapmıştır. Gündüz Cebir ve Geometri çalışmalarından sonra geceleri ise Astronomi çalışmaları yapardı. Bu çalışmalarının sonucunda Celali takviminin büyük bir kısmını tamamlamıştır.

Ömer Hayyam ve Matematik

Alanında Yaptığı Çalışmalar

Yine günümüzde okullarda matematik biliminde kullanılan Fransız matematikçi Blaise Pascal’ın soyadıyla kullanılarak öğretilen Pascal Üçgeni matematik kavramı aslında ilk defa Ömer Hayyam tarafından oluşturulmuştur.

Semerkant’ta bulunduğu sırada denklem çözümlerinde karşısına çıkan bilinmeyen sayılara “şey” adını verdi. Bu sözcük ise zamanla matematikte bilinmeyen sembolü olarak kullanılan günümüzde kullandığımız evrensel “x” biçimini almıştır.

Üçüncü dereceden bilinmeyen denklemlerle ilgili yazdığı bir eserinde bilinmeyen rakamın yerine Arapça’da “şey” anlamına gelen kelimeyi kullanmıştır. Daha sonra bu eseri diğer dillere çevrilirken İspanyolca’ya “Xay” olarak geçmiştir. Daha sonra bu kelime ilk harfine indirgenerek bilinmeyen rakamın simgesi “x” olarak kullanılmaya başlamıştır.

Ömer Hayyam ve Astronomi

Hayyam, birçok konuda olduğu gibi astronomi konusunda da uzman bir âlimdi. Bunu bilen Selçuklu Sultanı Melikşah, doğru bir güneş takvimi hazırlatmak üzere Hayyam’ı huzuruna çağırır.

Bunun üzerine dönemin veziri Nizamül-Mülk tarafından bir rasathane yaptırıldı. Burada yıldızları inceleye başlayan bilim insanı Hayyam, yaptığı araştırmalar ışığında daha önce kullanılmış takvimleri düzenlemek yerine mevsimlere tam olarak uyum gösterecek yeni bir takvim hazırlamaya karar verdi.

Sonunda Miladi ve Hicri Takvimlerden çok daha hassas olan “Celali Takvimi” olarak tarihe geçen takvimi oluşturdu.

21 Mart 1079 yılında tamamladığı, “Celali Takvimi” olarak bilinen takvim için büyük çaba sarf etmiştir. Güneş yılına göre düzenlenen bu takvim 5000 yılda bir gün hata verirken, bugün kullandığımız “Gregoryen Takvimi” 3330 yılda bir gün hata vermektedir.

Edebi Kişiliği ve Rubaileri

Ömer Hayyam, bir bilim adamı kimliğinin ötesinde ayrıca çok ünlü şairdir. Düşünce ve duygularını dörtlükler ile anlatmaktaki ustalığı onun adının sayılı şairler arasında anılmasını sağlamıştır. Şiirleri hızla tüm dünyaya yayıldı.

Hatta kapağı mücevher kaplı Rubailerden biri de ünlü Titanic Transatlantik gemisinde sulara gömülmüştür.

Yazdığı Divan Edebiyatı eserleri Rubaîlerinde; Allah, dünya, var oluş, devlet ve toplumsal sorunlar ve bilgiler gibi hayata ve insanlığa ilişkin konularda sınırsız bir düşünce yapısı ve özgür, cesur yaklaşımıyla akıl yürüttüğü görülmektedir.

Özgür ve sınırsız düşünce yapısıyla hem içinde yaşadığı toplumun hem de önceki zamanlarda yaşamış toplumların kabul ettiği hiçbir kurala bağlı kalmamıştır.

Kendi döneminden önceki yaşayanların sınırları kabullenmemiş, bir anlamda dünyayı, insanı, var oluşu kendi aklıyla baştan tanımlamış; bu nedenle de çağını aşarak “evrenselliğe” ulaşmıştır.

Vefatı

İranlı matematik ve astronom âlimi Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131’de doğduğu yer olan Nişabur’da 83 yaşında hayatını kaybetti. Ölüm nedeni tarihi kaynaklarda net olarak bilinmemektedir.

Mezarı ve Türbesi

Hayam’ın mezarı ve türbesi doğduğu ve öldüğü yer olan İran’ın Nişabur şehrinde evliyalardan İmamzade Mahruk’un 100 metre kuzeyinde bulunmaktadır.

Mezarı kendi ifadesi ile ‘etrafında çiçekler ve goncalar’ bulunarak yapılmıştır. Yemyeşil bir bahçede yer almaktadır.

1962 yılında İngiliz mimar Houshang Seihon tarafından yapılan türbesi ise ters duran şarap kadehine benzetilmiştir. Mimari 18 metre yüksekliğe sahiptir. Türbenin yapımında Ömer Hayyam’ın şiirlerinden, geometrik detaylarda ise onun matematik alimliğinden, dış mekan süslemelerinde ise rubailerinden esinlenilmiştir. Türbede  ayrıca bir de Ömer Hayyam heykeli bulunmaktadır.

Ölümünden yüzlerce yıl sonra bile günümüzde hala “Horasan’ın yıldızı; İran’ın ve Irak’ın dahisi, feylesofların prensi Ömer” şeklinde anılmaktadır.

Hayyam, yaptığı çalışmaların çoğunu kaleme almamıştır, ancak kendisi birçok teori ve icadın isimsiz kahramanıdır.

Çeşitli bilim dallarında birçok eser yazan Ömer Hayyam’ın eserlerinden 18 tanesinin adı bilinmektedir.

Ömer Hayyam’ın bilim ve şairlik üzerine inşa ettiği benliği yüzyıllar boyunca tüm dünyaya yayıldı ve onun öğretileri matematik dünyasına açılan güvenilir bir pencere oldu.

Eserleri

1. Ziyc-i Melikşahi. (Astronomi ve takvime dair, Melikşah’a ithaf edilmiştir)

2. Kitabün fi’l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind. (Geometriye dair)

3. Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele. (Cebir ve denklemlere dair)

4. Müşkilat’ül Hisab. (Aritmetiğe dair)

5. İlm-i Külliyat (Genel prensiplere dair)

6. Newruzname (Takvim ve yılbaşı tespitine dair)

7. Risaletün fil İhtiyal li Marifet. (Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair. Almanya Gotha kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)

8. Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat(Öklid’in bir probleminin çözülmesi metoduna dair, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası vardır. F. Woepcke fransızcaya çevirmiştir.)

9. Risaletün fi Vücud (Felsefede ontoloji bahsine dair. Britanya kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)

10. Muhtasarun fi’t Tabiiyat (Fizik İlmine dair)

11. Risaletün fi’l Kevn vet Teklif (Felsefeye dair)

12. Levazim’ül Emkine (Meskûn yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair)

13. Fil Cevab Selaseti Mesâil ve fi Keşfil Hicab (Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair)

14. Mizan’ül Hikem (Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair)

15. Abdurrahman’el Neseviye Cevab (Hak Teâlâ’nın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair)

16. Nizamülmülk (Arkadaşı olan vezirin biyografisi)

17. Eş’arı bil Arabiyye (Arabça rûbaileri)

18. Fil Mutayat (İlim prensipleri)

Divan edebiyatında rubai nedir?

Rubai bir edebiyat terimi olarak özel vezinlerle yazılmış dört mısralı bir nazım biçimidir. Bu nazım biçimi İran edebiyatında doğmuş; Türk edebiyatına da bu edebiyattan geçmiştir. Rubailerde aşk, şarap, dünyanın türlü nimetlerinden faydalanma, hayatın anlamı ve hayat felsefesi, tasavvuf ve ölüm gibi konular işlenmektedir.

Bunlara da bakabilirsiniz…

• Ali Kuşçu Kimdir Kısaca Hayatı ve Eserleri
• Osman Hamdi Bey Kimdir?
• Mahatma Gandhi kimdir?
• Cabir Bin Abdullah Kimdir? 
• 18 Aralık Dünya Arapça Günü

Nukteler.com Facebook’ta