Yolsuzluk Nedir? Yolsuzluk Kavramına Genel Bakış

Yolsuzluk nedir? Son dönemde gündemi en çok meşgul eden kavramlardan birisi olan Yolsuzluk kavramı ne demek? Ülkemizde ve dünyada sıklıkla karşımıza çıkan yolsuzluk haberleri, iddiaları ne ifade ediyor?

9 Aralık 2022

0 274 6 dakika okuma süresi

Yolsuzluk nedir? Son dönemde gündemi en çok meşgul eden kavramlardan birisi olan Yolsuzluk kavramı ne demek? Ülkemizde ve dünyada sıklıkla karşımıza çıkan yolsuzluk haberleri, iddiaları ne ifade ediyor? Yolsuzluğa göz yummak neden yanlış?

Bu yazımızda açık açık son günlerdeki yolsuzluk ile ilgili haber ve iddialara değinmeden genel hatlarıyla yolsuzluk kavramı nedir ve etkileri üzerine araştırma yazımızı oluşturduk.

Peki Yolsuzluk kelime anlamı ve tanımı nedir? TDK’ye göre tanımı ve yolsuzluk çeşitleri nelerdir? Son olarak ise gelenekselleşen yolsuzlukla nasıl mücadele edilir?

Yolsuzluk Nedir?

Yolsuzluk birçok şekilde olabilir.

Çoğu insan için yolsuzluk kelimesi, bir kamu sözleşmesi karşılığında bir şirketten, şahıstan gizlice milyonları kabul eden bir hükümet bakanı veya hız cezalarından kaçınmak için trafik polislerine para ödeyen sürücülerin imajını çağrıştırır. Büyük veya küçük rüşvet, en iyi tanınan yolsuzluk türüdür, ancak yolsuzluğun başka çeşitleri de mevcuttur.

Kamuda liyakatin gözetilmediği, torpille yandaşların alındığı, yetkililerin tercihli muameleleri gibi uygulamalar olan adam kayırma, liyakatsiz işe yerleştirme veya atama, kendi aile üyeleri ya da arkadaşları veya ortakları için kamu kaynaklarına, özel kaynaklara erişim, bu ve buna benzer işler düşünün!

Yaşamı dolaylı ve direk etkileyen yolsuzluk ayrıca, yetkili makamla görevlendirilmiş bir kişiden veya kuruluş tarafından yasadışı çıkar elde etmek veya kendi özel menfaati için yetkiyi kötüye kullanmak amacıyla yapılan bir sahtekarlık veya cezai suç türüdür.

Türk Dil Kurumu (TDK)’ya Göre Yolsuzluk Anlamı Nedir?

Yolsuzluk kelimesi, son günlerde haberlerde, sosyal medyada ve dilimizde oldukça kullanılan kelimelerden birisi. TDK’ye göre yolsuzluk kelimesi anlamı şu şekildedir:

Yolsuz olma durumu
Bir görevi, bir yetkiyi kötüye kullanma
Parasızlık

Emanet edilen gücün özel kazanç için kötüye kullanılması, önde gelen küresel hükümet dışı yolsuzlukla mücadele hareketi olan Uluslararası Şeffaflık Örgütü tarafından popüler hale getirilen bir tanımdır

Bu kapsamda dünya genelinde yolsuzluğun olumsuz etkileri ve yolsuzluğun önlenmesi ve mücadele edilmesi gerektiği konusunda farkındalık oluşturmak için Birleşmiş Milletler tarafından 9 Aralık tarihi Yolsuzlukla Mücadele Günü olarak belirlenmiş ve her yıl kutlanmaktadır. Çünkü yolsuzluk, küresel çözümler gerektiren küresel bir sorundur.

Eleştirisiz olmamakla birlikte bu tanım, yolsuzluğun üç temel unsurunu kapsadığı için yaygın olarak kullanılmaktadır:

Kötüye Kullanım

Yolsuzluk, resmi veya diğer emanet edilmiş görevlerden kaynaklanan davranış normlarının veya mesleki yükümlülüklerin – açık veya örtülü – ihlalini içerir. Bu kavram, gerekli tarafsızlık olmaksızın karar vermeyi ima eder; kamu politikalarına karşı veya daha genel olarak kamu yararına aykırıdır.

Emanet edilen güç

Yolsuzluk, bir kişinin her türlü resmi veya kurumsal, ancak aynı zamanda gayri resmi veya geleneksel rollerden aldığı yetkiyi kötüye kullanması durumunda ortaya çıkar.

Bu ifade sadece kamu görevlilerini değil, özel sektörde çalışan bireyleri, medyayı, sivil toplum aktörlerini, dini liderleri de kapsamaktadır. Ayrıca, geleneksel yetkiye sahip toplum önderlerini, sivil otoriteler gibi insanları da kapsar.

Rakip bir şirkete, ticari sırlar satan bir şirket çalışanı, özel sektör yolsuzluğuna bir örnektir.

Kişisel kazanç

Yolsuzluk yoluyla elde edilen kazanç özeldir çünkü bu kişinin temsil etmek veya hizmet etmekle görevlendirildiği kurum veya topluluğa fayda sağlamaz. Özel kazanç , kamu yararının tersini ifade eder. Ancak kazancın doğrudan söz konusu yetkiliye gitmesi gerekmez: belirlenmiş bir aile üyesine, arkadaşa, iş ortağına veya bir siyasi partiye de fayda sağlayabilir.

Ayrıca değerli herhangi bir şeyin bir menfaat teşkil edebileceğini unutmamak gerekir. Bu sadece para ve maddi mallar değil, aynı zamanda güç ve nüfuz ve diğer avantajlar – hatta cinsel istekler bile – kazanç olarak kabul edilir.

Yolsuzluk her zaman bu üç unsuru içerir. Bu kavramlar bile daha bir çok farklı şekillerde olabilir. Farklı katılımcıların ve yararlanıcıların rolleri de önemli ölçüde değişebilir. Örneğin, bazı rüşvet durumlarında, rüşvet veren, gereksiz avantaj arayan kimse, proaktif bir taraftır. Ancak diğer ortamlarda, özellikle yolsuzluğun sistematik olduğu yerlerde, insanların sağlık veya eğitim gibi hakkı olan kamu hizmetlerine erişmek için rüşvet vermekten başka seçeneği olmayabilir. Ve kamu görevlilerinin kendileri de üstleri veya müşterileri tarafından rüşvet almaya zorlanabilir.

Yolsuzluğun, emanet edilen gücün özel kazanç için kötüye kullanılması olarak yaygın tanımı, birçok türü ve modeli arasında farklılık göstermez. Onları motive eden teşvikler veya baskılar hakkında da hiçbir şey söylemez. Ancak bu tanım, yolsuzluğu diğer yanlış uygulama türlerinden, örneğin ayrımcılık veya kötü yönetimden ayırmamıza yardımcı olur.

Tanım ayrıca, çıkar çatışması gibi ilgili kavramları tanımlamamıza da yardımcı olur. Bu, bireyin bir yanda özel bir çıkar ile diğer yanda emanet edilen görevden doğan yükümlülükler arasında seçim yapması gereken bir durumdur. Yolsuzluk her zaman bir çıkar çatışması içerir, ancak her çıkar çatışması bir yolsuzluk eylemiyle sonuçlanmaz: kişi özel çıkarı görmezden gelebilir ve görevinin gerektirdiği şekilde hareket edebilir.

Yolsuzlukla ilgili temel terimler

Yolsuzluk kalıplarını veya dinamiklerini tanımlayan sık kullanılan kavramlar şu şekildedir.

rüşvet
geri tepme
kolaylaştırma ödemeleri
dolandırıcılık
gasp
seks şantajı
zimmete para geçirme
nüfuz ticareti
nepotizm
kayırmacılık
himaye
çıkar çatışması
devlet yakalama
kleptokrasi
küçük yolsuzluk
idari yolsuzluk
büyük yolsuzluk
siyasi yolsuzluk
sistemik yolsuzluk
ara sıra yolsuzluk
aktif rüşvet
pasif rüşvet
talep yönlü yolsuzluk
arz yönlü yolsuzluk

Yolsuzluk büyük zarar veriyor

Yolsuzluğun yol açtığı zarar, BM 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi de dahil olmak üzere dünya çapında tanınmaktadır. Bu nedenle ‘yolsuzluğun ve rüşvetin her türlüsünü önemli ölçüde azaltmak’ devletlerin küresel olarak kabul ettiği bir çağrıdır.

Yolsuzluğun yol açtığı zararın boyutunu ölçmek son derece zordur. Bunun bir nedeni, çok daha fazlası gizliyken yalnızca küçük bir kısmın veya bozuk işlemlerin görünür olduğu anlamına gelen “buzdağı fenomeni”dir. Ne de olsa, çoğu yozlaşmış değişim gizli olarak gerçekleşir ve çok az vaka rapor edilir veya başka şekilde kaydedilir, çok daha az kovuşturulur ve cezalandırılır.

Diğer bir neden, işlevsiz kamu sektörü kurumlarının ve çarpık kamu hizmetlerinin neden olduğu dolaylı zararın kapsamı ile ilgilidir.

Yolsuzluğun aşağıdaki korkunç sonuçlarını ölçmenin zorluklarını göz önünde bulundurun:

Yolsuzluk kalkınmayı engeller

Kamu görevlileri devlet bütçelerini yağmaladığında veya büyük rüşvet veren yatırımlara yönelik kamu harcamalarını çarpıttığında – büyük kamu işleri, ihaleleri gibi – sağlık veya eğitim gibi temel hizmetler için daha az para veya bütçe kalır. Politikacılar, kamu işletmelerini yönetmek için vasıfsız (liyakatsiz) aile üyeleri ve siyasi ahbaplar atadıklarında, firmalar düşük performans gösterir. Ve uluslararası şirketler, rüşvet taleplerinin işletme maliyetlerini artıracağı ortamlardan kaçınma eğiliminde olduklarından, yabancı yatırımın potansiyel faydaları kaybedilebilir.

Yolsuzluk hayatlara mal olur

Kaliteli sağlık hizmetlerine ve temiz suya, ulaşım ve kaliteli eğitim imkanına erişim olmadığında veya geliştiriciler güvenlik standartlarına uymamak için rüşvet verdiği için binalar çöktüğünde, insanların yaşamları risk altındadır.

Yolsuzluk savunmasız kişilere zarar verir ve eşitsizliği sürdürür

Kamu kurumlarındaki görevliler vatandaşları ücretsiz olması gereken hizmetler için ödeme yapmaya zorladığında, kadınlar ve kızlar da dahil olmak üzere toplumun en yoksul ve en savunmasız üyeleri orantısız bir şekilde acı çeker. Düşük gelirli hanelerde, sağlık hizmeti almak için verilen küçük rüşvetler, bir ailenin harcanabilir gelirini derinden etkiler.

Yolsuzluk insan haklarını baltalıyor

Mahkemeler, yalnızca tarafların mahkeme personeline ve hakimlere rüşvet vermesi durumunda veya zenginleri ve siyasi bağlantıları olan kişileri korumak için adil olmayan bir şekilde karar verdiklerinde davalara baktıklarında temel adalete erişim hakkını ihlal eder. Adalete inancı zedeler. Sosyal adalet ise, toplumun bir üyesi olarak kabul edilen bireylerle herkesin eşit ve adil olarak ekonomik, siyasi ve sosyal hakları ve fırsatları hak ettiği görüşüdür.

Yolsuzluk çevreye zarar verir

Güçlü endüstri temsilcileri, gerekli düzenlemeleri oylamaları için politika yapıcılara veya siyasi partilere rüşvet verdiğinde, iklim değişikliğine, çevrenin korunmasına ve doğal kaynakların sorumlu yönetimine karşı eylemler zarar görür. Doğal yaşamı tehdit eden uygulamalar baş gösterir, çevre kirliliği artmasına zemin hazırlanır.

Yolsuzluk demokrasiye zarar verir

Yolsuzluklarla ilgili iddialar, haberler, yargının şeffaflıktan uzak tutumu siyasilerin ve politikacıların iddialara sessiz kalması, halkın devlet kurumlarına olan güvenini ve vatandaşların demokratik süreçlere katılma isteklerini azaltmaktadır. Politikacıları yozlaşmış olarak algılayan vatandaşlar, seçimlerde oy kullanma zahmetine dahi girmeyebilir.

Yolsuzluk suçu ve çatışmayı körükler

Organize suç şebekeleri, illegal yapılar, mafya örgütleri, barış zamanlarında hukukun üstünlüğünü aşmak ve çatışma zamanlarında yasa dışı mal ve hizmet tedarik etmek için yozlaşmış yetkililere güvenir. Yüksek düzeyde yolsuzluk, gruplar arasındaki eşitsizlikleri ve güvensizliği şiddetlendirebilir, uzun süreli çatışmaları daha olası hale getirebilir veya çatışma sonrası toplumları tekrar savaşa itebilir.

Yolsuzluğun ekonomik ve insani maliyetlerinin, onları ölçmek için mücadele etsek bile çok büyük olduğu açıktır.

Mesele şu ki, liderler olarak düşündüğümüz kişiler, konumları gereği buna hak kazandıklarını iddia ederek yolsuzluklarını haklı çıkardıklarında, diğerlerinin takip edebileceklerine inandıkları bir örnek oluşturuyorlar. Bu nedenle, daha düşük rütbeli yetkililerin de aynı şeyi yaptığını görmek şaşırtıcı değildir.

Yolsuzlukla Mücadele

Yolsuzluk, küresel çözümler gerektiren küresel bir sorundur. Kabul etmemiz gereken şey, kendimizin veya başkalarının yolsuzluk eylemlerine her izin verdiğimizde, kendimizi de kirlettiğimizdir. Ve aslında bunu biz de biliyoruz.

Neden bu kadar lüks yaşayabildiklerini sorgulamayanlar gibi bu yozlaşmaya göz yumanları görmek de şaşırtıcı değil.

Bir şeyi hızlandırmak karşılığında ücretsiz olarak bir şeyi -örneğin bir akşam yemeğini, bir uçak biletini, bir el çantasını- kabul ettiğinizde, içinizde o rahatsız edici sancıyı hiç hissetmediniz mi? Bu size bir şeylerin yanlış olduğunu söylemelidir.

İnsanların yolsuzluk haberlerine ilgisizliği, görmezden gelmesi ve belli şekilde dahi olsa tepki vermemesi yolsuzluğun artması için en ideal zemini hazırlar. Dolayısıyla bu durumun bir sebebi de kendimiz olabiliriz. Ancak birlikte çalışarak, yolsuzluğa ve yolsuzluğa karşı cezasızlığa son vermeyi umabiliriz.

Evet, birçok insan bu hissi görmezden gelir ve yapmaya devam eder. Bir süre sonra o his geçer. Vicdanınız artık duyarsızlaşmış veya zedelenmiştir.

Temiz, şeffaf bir toplum, siyaset ve iş hayatı elde etmek için henüz herhangi bir önlem alınmadığında, yozlaşma tıpkı bir tümör gibi büyür, yayılır ve sonunda açığa çıkar. Ve derhal bilinçli olarak mücadele edilmezse tüm toplumu zehirler.

Yolsuzlukla Mücadelede Türkiye’nin karnesi

Avrupa Yolsuzlukla Mücadele Grubu (GRECO) Türkiye’nin milletvekilleri, hakim ve savcılarla ilgili yolsuzluğun önlenmesine yönelik tavsiyeleri yerine getirme konusunda karnesinin yine kötü olduğu uyarısında bulundu.

GRECO 2021 yılı raporunda Türkiye, 46 ülke içinde tavsiyeleri yerine getirme konusunda başarısız olan 13 ülke içinde yer aldı.

Rapora göre Türkiye 2021’de, GRECO tarafından yapılan milletvekili, hakim ve savcılarla ilgili yapılan 31 tavsiyenin ortalama yüzde 51,6’sını yerine getirmedi, yüzde 38,7’sini kısmen yerine getirdi, yüzde 9,7’sini ise tamamen uyguladı.